Bulgaarse Stemmen

Twintig jaar geleden verscheen The Red Shoes van Kate Bush, een album dat de ‘voix Bulgares’ van het Trio Bulgarka beroemd zou maken. De polyfone zang uit de Balkan heeft sindsdien een stempel gezet op de westerse (pop)muziek.

***

De aluminium hoes van de Gouden Plaat van de Voyager, met daarop onder andere de Bulgaarse volksmuziek

Drie stukken van Bach, twee van Beethoven, een aria van Mozart, een stukje Sacre van Strawinsky, een dans van de Engelse Renaissance-componist Anthony Holborne en een Bulgaars lied. Met die keuze uit de Europese muziekgeschiedenis vertrokken in 1977 de ruimtesondes Voyager 1 en 2 naar de verste planeten van ons zonnestelsel – en daar voorbij. Samen met negentien andere muziekstukken uit de rest van de wereld waren de klassieke componisten en de Bulgaarse volkszangeres geperst op een gouden plaat die eventuele buitenaardse levensvormen moest overtuigen van de rijkdom van onze cultuur. Een eigenzinnige keuze van de astronomen bij NASA, maar wel een die profetisch zou blijken. Sinds het midden van de jaren zeventig heeft de koormuziek uit Bulgarije, tegenwoordig bekend onder de kekke naam le mystère des voix Bulgares, zich verspreid over de Europese popmuziek. Zelfs nu de cd’s van de Bulgaarse Stemmen niet meer in de hitparade staan, zoals aan het eind van de jaren tachtig, kom je de Bulgaarse polyfonie overal tegen, van filmsoundtracks tot houseplaten.

Bulgaarse kostuums (foto Spiritia / WC)

Niet gek voor een oude traditie, die teruggaat tot de polyfone kerkmuziek maar pas in de 19^de eeuw op het platteland tot volle wasdom kwam. Niet alleen in Bulgarije trouwens, maar ook op de rest van de Balkan, waar in Griekenland, Albanië, Servië en Kroatië verschillende vormen van volkszang (ook wel: archaïsch zingen) werden ontwikkeld. Al deze zangtradities kenmerken zich door asymmetrische ritmes en door ‘diafonie’: een of twee stemmen die de melodie aangeven, terwijl de andere zangers hen begeleiden met eenstemmig gehum. De vraag is natuurlijk waarom juist de Bulgaarse variant zo beroemd is geworden. Vaak hoor je als antwoord dat de Bulgaarse volksmuziek uniek is door haar complexe harmonieën en onregelmatige ritmes, zoals een vijfachtste of een elfachtste maat, of nog ingewikkelder ‘samengestelde’ maatsoorten (vijf+zevenachtste of vijftien+veertienachtste). Maar het is toch vooral een kwestie van toeval, van een beetje hulp van de juiste man op de juiste plaats.

Zoals de Cubaanse son voor de westerse luisteraar salonfähig werd gemaakt door Ry Cooder, en de Zuid-Afrikaanse township jive wereldberoemd door Paul Simon, zo is de Bulgaarse koorzang in de vaart der volkeren opgestoten door één vreemdeling: de Zwitserse organist en etnomusicoloog Marcel Cellier. Nadat hij zich in de jaren zestig had verdiept in de Roemeense volksmuziek – en en passant de panfluitist Gheorghe Zamfir had ontdekt – richtte hij zijn aandacht op Bulgarije. Het resultaat was een verzameling van dertien bijeengesprokkelde nummers – liefdesliedjes, dansmuziek en vaderlandse hymnen – die onder de titel Le Mystère des Voix Bulgares in 1975 op zijn eigen platenlabel werden uitgebracht. De lp, die was ingezongen door het Vrouwenkoor van de Bulgaarse Staatsradio- en Televisie, leidde een bestaan onder fijnproevers, totdat hij in de jaren tachtig werd herontdekt door de hippe platenproducer Ivo Watts-Russell (Cocteau Twins, This Mortal Coil), die Le Mystère opnieuw uitbracht in 1986, en drie jaar later nog meer furore maakte met een tweede album, dat bekroond werd met een Grammy. Ex-Beatle George Harrison, altijd dol op exotische klanken, toonde zich meteen gefascineerd.

Vanaf dat moment ging het snel. De Britse zangeres Kate Bush gebruikte het Trio Bulgarka, een supergroep van drie Bulgaarse zangeressen uit verschillende streken, als achtergrondkoor bij de opnames van haar wereldmuziekplaat The Sensual World (1989). Voor The Red Shoes (1993) deed ze opnieuw voor drie songs een beroep op de hoge, mysterieuze en vooral sfeervolle stemmen van het Trio, die zo goed pasten bij haar eigen dramatische sopraan. Via Kate Bush raakte ook Peter Gabriel (met wie Bush had samengewerkt) geïnteresseerd en hij bracht in 1996 samen met het Franse duo Deep Forest de song ‘While The Earth Sleeps’ uit. De hypnotiserende dancemuziek, waarin een Bulgaars volksliedje was vervlochten, werd gebruikt voor de soundtrack van de geflopte sciencefictionfilm Strange Days, en zette de toon voor het gebruik van de voix Bulgares in de westerse cultuur. Voortaan zou je de esoterisch overkomende zangpartijen vooral terughoren in natuur- en fantasyfilms en in de muziek van dance-dj’s. Een mooi voorbeeld is de remix die Tiësto in 2008 maakte van het nummer ‘Edward Carnby’ van Le Mystère des Voix Bulgares, ter begeleiding van een reclamefilmpje voor het computerspel Alone in the Dark.

Le Mystère des Voix Bulgares

Intussen bleven de Bulgaarse Stemmen, oftewel de leden van het televisiekoor, in diverse samenstellingen optreden; altijd in klederdracht en zonder het doen van muzikale concessies. Met de rage van de Balkan Beats, die een jaar of tien geleden de hippe clubs van de grote steden van Europa veroverde, hadden ze dan ook niets te maken; de wortels daarvan lagen niet alleen in de house en de Balkanfolk, maar ook in de klezmer en zigeunermuziek die zich daarmee zo goed liet mengen. De Voix Bulgares bleven trouw aan de muziek die sinds jaar en dag is uitgevoerd in de Shopluk-regio en het Pirin-gebergte  – de muziek die na Bulgarije en Europa inmiddels ons zonnestelsel heeft verlaten.